Zagadnienie ochrony środowiska z pewnością można uznać za jeden z problemów rozpatrywanych w ujęciu globalnym. Wśród argumentów przemawiających za tym stwierdzeniem znajdują się m.in. takie, że środowisko powinno być rozumiane jako przestrzeń społeczno-przyrodnicza, która stanowi fundamentalną płaszczyznę rozwoju człowieka żyjącego w różnych zakątkach naszej planety. Nie bez powodu na potrzebę niniejszego tekstu użyte zostało sformułowanie „środowisko jako przestrzeń społeczno-przyrodnicza”. Pozwala ono bowiem na uniknięcie wąskiego rozumienia środowiska ograniczającego go tylko do aspektu czysto przyrodniczego, pomijającego istotny jego składnik, jakim jest człowiek. Tak usystematyzowane pojęcie środowiska wskazuje, że owa przestrzeń daje szansę na rozwój i egzystencję wielu gatunków organizmów roślinnych, zwierzęcych oraz samego człowieka. Można śmiało postawić pytanie: co z tego faktu dla nas, ludzi, wynika?

Otóż jeśli przyjmiemy, że środowisko stanowi miejsce, w którym człowiek się rodzi, rozwija, doskonali, nabywa umiejętności organizacyjnych, to znaczy, że jest ono swoistym dobrem wspólnym, o które warto zadbać. W konsekwencji wymusi to podjęcie pewnych refleksji, które w praktyce przekładać się będą na rożne formy jego ochrony. Warto przypomnieć, że do życia organizmów, w tym również człowieka, potrzeba pewnych niezbędnych składników o określonej jakości. Są nimi np. zasoby wody pitnej, czyste powietrze, nieskażona gleba itd. Patrząc na to w ujęciu globalnym dochodzimy do wniosku, że niezależnie, gdzie człowiek się znajduje, potrzebne mu są do życia właśnie te dobra pochodzące ze środowiska. Współcześnie stały się one przedmiotem licznych dyskusji m.in. ze względu na fakt ich degradacji będącej wynikiem niewłaściwego funkcjonowania człowieka w środowisku. W związku z tym pojawia się pytanie o przyczyny i ewentualne działania naprawcze polegające na zmianie zaistniałej sytuacji.

Do przyczyn zaburzonej relacji człowieka względem świata przyrody niewątpliwie zaliczyć należy brak lub niski stopień wiedzy osób będących w tej relacji. Nie wynika ona zawsze z faktu celowego braku zainteresowania ludzi sprawami środowiskowymi. Często jest to konsekwencją ograniczonej możliwości uczestnictwa w procesie edukacji, w tym kontekście ukierunkowanego na kształtowanie świadomości w zakresie szerokorozumianych kwestii środowiskowych (np. procesów, jakie zachodzą w przyrodzie). Barierą dla włączania w proces edukacyjny przedstawicieli różnych grup społecznych są często czynniki związane z tzw. wykluczeniem edukacyjnym dotykającym zasadniczo regionu Polski powiatowej. Aby zmienić taką sytuację lub przynajmniej podjąć próbę jej ograniczenia, należy zacząć od sposobów i form docierania z informacjami środowiskowymi do społeczeństwa, w tym również lokalnego.

Wydaje się, że dobrą praktyką jest nagłaśnianie problemów dotyczących jakości środowiska w procesie edukacyjnym realizowanym w ramach edukacji ekologicznej społeczności lokalnych. Pozwoli to na kształtowanie świadomości ekologicznej mieszkańców tych regionów, którzy będą mogli zdobytą w ten sposób wiedzę przełożyć na praktykę dnia codziennego. Wszelkie wybory, decyzje i aktywności, jeżeli będą uwzględniały dobro środowiska, poskutkują nową kulturą ekologiczną, tak potrzebną współczesnemu światu.

Aby jednak mogła ona zafunkcjonować w wymiarze globalnym, musi najpierw zaistnieć w społecznościach lokalnych. Irena Fudali definiuje kulturę ekologiczną jako „system zachowań społecznych, wiedzy, wrażliwości i wzajemnej komunikacji jednostek i grup społecznych, uznawanych, pożądanych i respektowanych wartości i norm w odniesieniu do środowiska”. W tej definicji zawarty został szereg aspektów jakie konieczne są do spełnienia, aby można było stwierdzić, że dana społeczność przejawia w swoich działaniach kulturę ekologiczną. Przede wszystkim potrzebna jest wiedza budująca świadomość ekologiczną, która będzie uwzględniała rozumienie procesów, jakie w środowisku zachodzą.

Ponadto określenie wartości, o które należy dbać i w stronę których kierować działania człowieka.

Tymi wartościami są np.:

• życie w możliwie niezmienionym środowisku;

• zdrowie, które nie będzie naruszane poprzez egzystencję w zdegradowanym środowisku (oddychanie złej jakości powietrzem);

• odpowiedzialność za siebie i przyszłe pokolenia eliminująca pewien rodzaj egoizmu;

• solidarność w dziedzinie korzystania i dzielenia się zasobami środowiskowymi;

• zaufanie w dziedzinie wdrażania i upowszechniania nowych rozwiązań technologicznych służących zapewnianiu bezpieczeństwa ekologicznego;

• tożsamość moja ze środowiskiem i moja ze społeczeństwem.

Można zatem wskazać na cztery odniesienia zawierające się w pojęciu kultury ekologicznej. Pierwszym jest odniesienie poznawcze – uwzględniające wiedzę; drugim aksjologiczne – uwzględniające wartości; trzecim emocjonalne – wyrażające stosunek do zjawisk występujących w środowisku społeczno-przyrodniczym oraz czwarte, behawioralne – stymulujące do wdrażania postaw godnych naśladowania, czyli tzw. postaw proekologicznych.

Kultura ekologiczna jest współcześnie niezbędna. Wskazuje na to potrzeba całościowego ujęcia problemów ochrony środowiska. Dlatego tak ważne jest podejmowanie przez pojedynczego człowieka działań na rzecz środowiska w celu przeciwdziałania jego degradacji. Chodzi tu o działania podejmowane w środowisku lokalnym rozumianym jako rodzina, najbliższe otoczenie, szkoła czy społeczność danego miejsca.

Konieczność powszechnej, nieograniczającej się do jakichkolwiek ram edukacji ekologicznej wydaje się nieodzownym punktem procesu kształcenia odbywającego się przez całe życie w celu zaistnienia kultury ekologicznej. Pojęcie Lifelong learning – rozumiane jako edukacja przez całe życie jest swoistym remedium na zaistniały kryzys w relacji człowiek – środowisko, objawiający się destrukcją środowiska naturalnego, kulturowego i społecznego. Świadomość problemów, jakie występują we wspomnianej relacji, staje się pomocna do podjęcia możliwych działań o charakterze naprawczym, które realizowane w społecznościach lokalnych zaowocują zmianą w wymiarze globalnym.

Jednym z kluczowych stwierdzeń pomocnych w osiągnięciu harmonii w środowisku społeczno-przyrodniczym jest „myślenie globalne poprzedzone działaniami lokalnymi”. Proces edukacji ekologicznej będący pedagogiczno-wychowawczą formą kształcenia człowieka ukierunkowany jest na przekaz wiedzy o stanie środowiska społeczno-przyrodniczego. Realizowany jest on w aspekcie formalnym, nieformalnym (pozaszkolnym) i akcydentalnym. Formalna edukacja ekologiczna ma miejsce w momencie rozpoczęcia procesu edukacyjnego w placówkach oświatowych. W nich, w ramach różnych zajęć, np. przyrody, geografii, biologii, przybliżana jest uczestnikom tematyka ochrony środowiska odpowiednio dopasowana do ich możliwości percepcyjnych i rozwojowych. Odbywa się ona od przedszkola aż do edukacji realizowanej na uczelniach wyższych.

Drugi typ edukacji ekologicznej to tzw. edukacja nieformalna. Jest to szczególna forma procesu edukacyjnego prowadzona poza placówkami oświatowymi, nie wymagająca realizacji treści programowych wynikających z podstaw programowych kształcenia ogólnego przypisanych poszczególnym etapom edukacji formalnej. Nieformalna edukacja ekologiczna przybliża problemy występujące w środowisku społeczno-przyrodniczym za pośrednictwem różnych źródeł. Są to np. działania fundacji, środki masowego przekazu, media społecznościowe, ośrodki kultury, parki narodowe, departamenty jednostek samorządu terytorialnego itp. Szczególnie ważną formą przekazu treści edukacyjnych są współcześnie social media, które dzięki swojemu nieograniczonemu zasięgowi są w stanie dotrzeć z informacją w ekspresowym tempie do miejsc najbardziej odległych. Ostatni typ edukacji ekologicznej, nazywany akcydentalnym, stanowi źródło wiedzy o środowisku wynikającym z codziennych niezaplanowanych sytuacji. Takie zdarzenia są bowiem często czynnikiem skutkującym zwróceniem uwagi na dany problem i tym samym wzbogacają człowieka o konkretną wiedzę.

Przykładem takiej edukacji jest np. zetknięcie się człowieka z informacją dotyczącą jakiegoś zagrożenia. Zaczyna on wówczas sam zgłębiać ten temat, co w efekcie skutkuje wzrostem jego wiedzy. Konsekwencją poprawnie realizowanego procesu edukacji ekologicznej jest wzrost świadomości ekologicznej człowieka. Człowiek, będąc świadomym konsekwencji swoich działań, wyborów dokonywanych w środowisku społeczno-przyrodniczym jest w stanie odpowiednio o nie zadbać. Im więcej będzie osób, które będą charakteryzowały się wysokim stopniem świadomości ekologicznej, tym łatwiej będzie zaistnieć w społeczności lokalnej tzw. kultury ekologicznej.

Regiony inne niż duże aglomeracje miejskie charakteryzują się pewnymi cechami. Przede wszystkim mieszkańcy takich miejsc identyfikują się ze swoim otoczeniem. Ich symbioza z miejscem zamieszkania jest szczególnie widoczna na terenach przez nich użytkowanych. Ponadto, są oni dobrze zorientowani w kwestii problemów lokalnych, w tym sąsiedzkich.

Są to cechy, które warto uwzględniać w docieraniu z procesem edukacji w „małych ojczyznach”. Dużą rolę w kwestii propagowania ochrony środowiska w gminach odgrywają lokalne władze samorządowe oraz organizacje pozarządowe. Ich atutem jest to, że są one najbliżej społeczności lokalnych, znają problemy w nich występujące i tym samym mogą najskuteczniej docierać do mieszkańców. Skuteczność przekazu informacji związanych z ochroną środowiska w takich miejscach odbywa się na zasadzie: włączania mieszkańców w procesy decyzyjne, organizowania spotkań informujących o planowanych przedsięwzięciach, a także stwarzania danej społeczności możliwości korzystania z programów środowiskowych, mających na celu ograniczenie np. niskiej emisji czy wdrażania właściwej gospodarki odpadami u źródła.

Edukacja ekologiczna realizowana przez jednostki samorządu terytorialnego, jakim jest np. gmina, swoją efektywność może osiągnąć również poprzez odpowiednie motywowanie swojej społeczności. Niestety w wielu przypadkach inicjatywy mające na celu edukację ekologiczną społeczności gminnych mają charakter fragmentaryczny i jednorazowy. Stymulowanie społeczeństwa w obszarach działań edukacyjnych realizowanych przez jednostki samorządu lokalnego powinno opierać się przede wszystkim na uwrażliwianiu poszczególnych członków społeczności lokalnej, że ochrona środowiska jest działaniem wspomagającym rozwój. Ukazanie środowiska lokalnego jako dobra dla jego użytkowników przyczynić się może do poczucia społecznego obowiązku współdecydowania za ten właśnie teren.

Każdy mieszkaniec danej społeczności lokalnej powinien swoimi postawami realizowanymi na rzecz ochrony środowiska stawać się wzorem dla innych. W praktyce oznacza to przyjęcie postawy aktywnej, otwartej na zgłębianie wiedzy oraz dalsze uczestnictwo w procesie edukacji. Postawa ochrony środowiska, realizowana przez każdego obywatela swojej małej ojczyzny, musi być dynamiczna. Dlatego tak ważne jest, aby problematyka ochrony środowiska zaistniała w świadomości społecznej lokalnych mieszkańców. Jest to konieczność obiektywno-egzystencjalna, gdyż pozwala człowiekowi na życie w dobrych warunkach społeczno-środowiskowych.

Po analizie aktywności środowisk lokalnych w dziedzinie ochrony środowiska społeczno-przyrodniczego można stwierdzić, że jest zauważalny pewien progres. Daje on nadzieję na zaistnienie kultury ekologicznej społeczności lokalnych. co w dłuższej perspektywie może zaowocować kulturą ekologiczną społeczeństwa polskiego.

Zachęcamy do pobrania artykułu.